Zrozumieć odpisy kredytowe – co zmienia MSSF 9?

Najważniejszym elementem aktywów banku są udzielone kredyty, a bezpośrednio od jakości portfela kredytowego zależą wyniki banku. Z jednej strony zdrowe kredyty powodują, że przyszłe przychody odsetkowe są bardziej pewne, a z drugiej zawiązując mniej odpisów niższy jest tzw. koszt ryzyka, czyli stosunek wyniku na odpisach do wartości kredytów brutto. Wynik na odpisach jest częścią rachunku zysków i strat banku i oznacza różnicę między odpisami zawiązanymi i rozwiązanymi w danym okresie. Wniosek jest prosty: jeśli bank ma portfel słabej jakości i musi zawiązywać więcej odpisów to jego wynik będzie gorszy, a przyszłe przychody mniej pewne.

Banki tworzą odpisy, aby z jednej strony pokryć straty spowodowane faktem, iż niektóre kredyty nie są spłacane (mówimy wtedy o utracie ich wartości), ale też w celu stworzenia rezerwy spodziewając się, że część kredytów może przestać pracować. Na ogół wartość odpisów na ekspozycje z utratą wartości stanowi zdecydowaną większość całości odpisów, ale od 2018 r. ta dysproporcja jeszcze bardziej się zwiększa.

Od 1 stycznia 2018 r. banki obowiązuje nowy standard MSSF 9 Instrumenty Finansowe, który zastępuje dotychczas obowiązujący MSR 39 i znacząco wpłynie zarówno na sposób wyceny instrumentów finansowych (czyli kalkulację odpisów kredytowych) oraz ich klasyfikację. Większość banków zaprezentowała już swoje sprawozdania za I kwartał 2018 r. zgodnie z MSSF 9, ale różnice między nimi spowodowane różnicami w interpretacji utrudniają analizę jakości portfela kredytowego. W poniższej analizie skupimy się głównie na wycenie, gdyż tu nastąpią najbardziej istotne zmiany.

Klasyfikacja

Banki pod MSSF 9 będą prezentować instrumenty finansowe w trzech kategoriach w zależności od przyjętego modelu biznesowego. Kategorie te zastąpią dotychczas prezentowane kategorie:

• Przeznaczone do obrotu
• Instrumenty finansowe przy początkowym ujęciu wyznaczone jako wyceniane do wartości godziwej przez rachunek zysków i strat
• Dostępne do sprzedaży
• Utrzymywane do terminu zapadalności

Dodatkowo MSSF 9 wyodrębnia nową kategorię aktywów nabytych lub udzielonych z utratą wartości (POCI – purchased or originated credit-impaired asset). Dotyczy to przypadków, kiedy bank nabył od innego banku portfel kredytów, które były z utratą wartości lub udzielił finansowania spółce, którą klasyfikował z utratą wartości (np. w celu restrukturyzacji zadłużenia). Ujęcie początkowe tych aktywów następuje w wartości netto czyli pomniejszonych o odpisy aktualizujące.

Wycena

Zdecydowanie większy wpływ na bilans i na kapitały własne mają zmiany dotyczące wyceny kredytów, tj. zmiany dotyczące modeli odpisowych. Należy wiedzieć, że to co banki prezentują w bilansie jako odpisy dzieli się de facto na odpisy i rezerwy portfelowe. Odpis dotyczy ekspozycji gdzie zidentyfikowano przesłankę utraty wartości, czyli przykładowo: pojawiło się istotne opóźnienie w spłacie, istotnie pogorszyła się sytuacja finansowa klienta, klient ogłosił upadłość albo złożył wniosek o restrukturyzację. Rezerwy portfelowe tworzy się z kolei na kredyty zdrowe, ale zakładając, że część z nich może przestać się spłacać. W dalszej części artykułu odpisy na kredyty z rozpoznaną przesłanką utraty wartości będziemy nazywać odpisami indywidualnymi lub kolektywnymi, a to co jest rezerwą portfelową będziemy nazywać odpisem IBNR (incurred but not reported).

Ogólnie rzecz ujmując do tej pory banki tworzyły odpisy IBNR w założeniu że negatywne wydarzenia, już się zadziały, aczkolwiek bank się jeszcze o nich nie dowiedział. Przykładowo firma, której udzielono kredytu już boryka się z trudnościami, ale jeszcze nie widać tego w jej sprawozdaniu finansowym. Bank na podstawie historycznych obserwacji (ponieważ udzielał kredytów wielu spółkom i spodziewał się, że część z nich może przestać je spłacać) tworzy na cały portfel spółek odpowiednią rezerwę, która ma pokryć ryzyko, że kilka spółek z portfela lada moment może przestać spłacać kredyt, ze względu na przesłanki, które już zaistniały.

MSSF 9 koncepcyjnie zmienia podejścia do odpisów kredytowych, ponieważ przy kalkulacji rezerwy portfelowej odchodzi się od koncepcji straty poniesionej ale niezidentyfikowanej (IBNR) i zastępuje się ją oczekiwaną stratą kredytową (ECL), czyli różnicą pomiędzy przepływami pieniężnymi jakie bank powinien otrzymać z tytułu umowy kredytowej zgodnie z harmonogramem, a przepływami jakie spodziewa się faktycznie otrzymać. Rezerwa jest tworzona na negatywne zdarzenia w przyszłości. Aby zrozumieć dlaczego taka zmiana koncepcyjna wpłynie na wzrost odpisów spróbujmy zrozumieć kalkulację odpisów od strony technicznej.

MSR 39 – jak było

W sprawozdaniu finansowym banki prezentowały dwie główne kategorie kredytów – kredyty zdrowe (portfel IBNR) i kredyty z rozpoznaną przesłanką utraty wartości (portfel NPL – non performing loans). Stosowano dwie metody kalkulacji odpisów: grupową (statystyczna) i indywidualną. Skupimy się na metodzie grupowej, ponieważ tutaj zajdą największe zmiany. Tak jak wspomniano wcześniej pod MSR 39 kalkulacja metodą grupową opierała się na założeniu strat poniesionych, ale niezidentyfikowanych (incurred but not reported).

Metodę grupową stosuje się dla kredytów zdrowych (wtedy mówimy o odpisie IBNR) i dla kredytów z przesłanką utraty wartości, które znajdują się poniżej progu istotności (wtedy czasami nazywa się to metodą kolektywną). Metodę indywidualną stosuje się jeśli ekspozycja klienta przekracza próg istotności i zostanie zidentyfikowana przesłanka utraty wartości.

Odpisy IBNR i kolektywne są wyznaczane jako iloczyn tzw. parametrów ryzyka kredytowego.

W pierwszej kolejności należy wyznaczyć parametr EAD (exposure at default), czyli wartość ekspozycji kredytowej klienta. Rozróżnia się ekspozycję kredytową bilansową, czyli obecnie wypłacone klientowi saldo kredytu; oraz ekspozycję kredytową pozabilansową, czyli np. udzielony, ale niewykorzystany limit kredytowy, udzielone gwarancje, akredytywy. Należy pamiętać, że odpis kalkuluje się osobno na każdą ekspozycję klienta.

Dla ekspozycji pozabilansowych wyznacza się parametr CCF (credit conversion factor), który implikuje jaka część ekspozycji pozabilansowej zostanie wykorzystana i stanie się ekspozycją bilansową (np. ile niewykorzystanego limitu zostanie jeszcze wykorzystane lub ile gwarancji zostanie pociągniętych). Dla celów kalkulacji odpisu bilansowego ten element jest pomijany.

W metodzie grupowej bank na podstawie statystycznych modeli scoringowych i ratingowych wyznacza prawdopodobieństwo niewykonania zobowiązania zwane PD (probability of default), czyli po prostu prawdopodobieństwo, że klient przestanie spłacać kredyt. Klienci ze zidentyfikowaną przesłanką utraty wartości mają PD = 100 proc.

Ponieważ odpis IBNR opiera się na założeniu straty poniesionej, ale nie zidentyfikowanej ważny jest okres, w którym bank jest w stanie zidentyfikować przesłankę utraty wartości od momentu jej wystąpienia. Okres ten nazywa się LIP (loss identification period). Jako podstawę uznajemy okres LIP 12 miesięcy i wtedy wskaźnik LIP wynosi 1. Jeśli bank jest w stanie udokumentować, że potrafi szybciej zidentyfikować przesłankę utraty wartości dla danego portfela kredytów, to okres LIP może być niższy np. 6 miesięcy, a wskaźnik LIP wynosić 6/12 = 0,5. Wskaźnik LIP stosujemy oczywiście tylko dla kredytów bez rozpoznanej przesłanki utraty wartości. Dla kredytów z utratą wartości pomijamy go. W wielu bankach parametr LIP jest zawarty w przeskalowanym parametrze PD – wyznaczamy wtedy prawdopodobieństwo defaultu w okresie identyfikacji straty. Krótszy okres LIP przekłada się na niższe przeskalowane PD.

Ostatnim parametrem jest LGD (loss given default), czyli część ekspozycji kredytowej banku, która w przypadku niewypłacalności kredytobiorcy zostanie utracona. LGD jest na ogół wyznaczane na podstawie historycznych obserwacji, ile bank w przeszłości odzyskiwał dla podobnych kredytów. Odzysk z ekspozycji nazywamy RR (retention rate), co jest odwrotnością LGD (RR = 1 – LGD). Im dłużej klient przebywa w stanie default tym niższe jest RR i wyższe LGD, co oznacza, że bank zakłada, że im dłużej trwa okres ściągania zaległej należności i/lub zaspakajania się z zabezpieczeń, tym mniej uda mu się odzyskać.

Znając wszystkie parametry ryzyka kredytowego wzór na kalkulację odpisu metodą grupową jest bardzo prosty:

Dla pełnego zrozumienia zastosujmy dwa uproszczone przykłady:

Metodę indywidualną stosuje się dla kredytów powyżej progu istotności i dla których rozpoznano przesłankę utraty wartości (chociaż zdarza się, że dla specyficznych i bardzo dużych klientów bank liczy odpis indywidualnie nawet jeśli nie nastąpiła przesłanka). Bank kalkuluje wtedy dla każdej ekspozycji możliwe przyszłe odzyski (zarówno ze spłat, jak i zabezpieczeń) i dyskontuje je do wartości bieżącej. Odpis stanowi różnicę pomiędzy wartością bieżącą przyszłych odzysków, a wartością bilansową kredytu. Dodatkowo bank w analogiczny sposób powinien tworzyć odpis na część pozabilansową jeśli istnieje ryzyko jej wykorzystania.

MSSF 9 – jak będzie

Zgodnie z MSSF 9 bank wciąż będzie stosował metody grupową i indywidualną, ale w wypadku metody grupowej nastąpi zasadnicza zmiana modelu kalkulacji odpisu. Będzie on dalej wyznaczany jako iloczyn parametrów ryzyka kredytowego: PD, EAD, LGD, CCF (znika parametr LIP) przy czym każdy z parametrów będzie definiowany w sposób odmienny niż pod MSR 39. Ze względu na szacowanie strat do poniesienia w przyszłości parametry mają postać krzywej pokrywającej horyzont szacowania oczekiwanej straty kredytowej. Oczekiwana strata będzie kalkulowana albo w horyzoncie przyszłych 12-miesięcy albo dożywotnio, a zależne jest to od klasyfikacji do tzw. koszyków.

Dotychczasowy podział na portfel zdrowy (IBNR) i portfel z utratą wartości (NPL) zostanie zastąpiony podziałem na trzy koszyki. Portfel IBNR będzie podzielony na dwa koszyki, a odpowiednikiem portfela NPL będzie koszyk trzeci. O ile koszyk 1 koncepcyjnie nie odbiega od portfela IBNR, to nowością jest koszyk 2, który będzie „przedsionkiem” koszyka 3. W koszyku 2 znajdą się kredyty, dla których znacząco wzrósł poziom ryzyka kredytowego (SICR – significant increase in credit risk), ale nie zidentyfikowano przesłanki utraty wartości. Oczywiście nie oznacza to, że kredyt, który trafił do koszyka 2 automatycznie przejdzie do koszyka 3; możliwy jest powrót do koszyka 1 jeśli jakość kredytu poprawi się.

Koszyk 1

Sposób kalkulacji odpisu dla koszyka 1 nie będzie się znacząco różnił od odpisu IBNR pod MSR 39, gdyż w przypadku tego koszyka stratę oczekiwaną kalkuluje się na okres nadchodzących 12 miesięcy, co odpowiada zastosowaniu 12 miesięcznego okresu LIP. Do tej pory większość banków stosowała LIP w zależności od portfela w przedziale 6-12 miesięcy. Załóżmy, że bank ma portfel zdrowych kredytów hipotecznych wielkości 20 mld zł brutto, dla którego pod MSR 39 stosował okres LIP 6 miesięcy, a odpis IBNR na ten portfel wynosił 100 mln zł (0,5 proc.). Stosując LIP 12 miesięczny odpis wzrośnie dwukrotnie, czyli o 100 mln zł, pomimo że nie pogorszy się jakość portfela. Jest to oczywiście duże uproszczenie, gdyż zmieniają się również m.in. zasady wyznaczania parametrów PD i LGD, ale przykład pokazuje skalę zmian.

Koszyk 2

Nowym rozwiązaniem będzie koszyk 2, którego celem jest wskazanie kredytów, których jakość istotnie pogorszyła się od momentu udzielenia, co ma zapobiec „skokowi” z kredytu zdrowego bezpośrednio do kredytu niepracującego. Banki będą stosowały kryterium ilościowe klasyfikacji do koszyka 2, czyli istotne zwiększenie parametru PD od momentu udzielenia kredytu oraz szereg kryteriów jakościowych (np. opóźnienie w spłacie powyżej 30 dni). MSSF 9 pozostawia pewną swobodę w wyznaczaniu mnożnika oznaczającego istotny wzrost PD.

Właśnie na koszyku 2 banki najbardziej odczują wzrost wartości odpisów, ponieważ odpis będzie kalkulowany w horyzoncie dożywotnim czyli na cały przyszły okres życia kredytu. Oznacza to, że statyczne do tej pory parametry PD, EAD, LGD i CCF będą kalkulowane dożywotnio i będą miały postać krzywych. Odpis na obecną datę bilansową będzie stanowił sumę strat oczekiwanych w kolejnych okresach życia zdyskontowaną efektywną stopą procentową.

Koszyk 3

W koszyku 3 będą znajdowały się kredyty z rozpoznaną przesłanką utraty wartości. Sposób kalkulacji odpisu pod MSSF 9 nie zmieni się istotnie.

Na co zwrócić uwagę?

Wprowadzenie nowego MSSF 9 może w pierwszej chwili wprowadzić duże zamieszanie przy analizie sprawozdań finansowych banków. Kategoria SICR pozwoli w pewnym stopniu lepiej ocenić jakość portfela kredytowego banku. Do tej pory kredyt był albo zdrowy, albo niepracujący. W portfelu IBNR znajdował się zarówno kredyt spółki o najwyższej możliwej jakości jak i kredyt spółki, która ma trudności finansowe (dla której jednak nie zidentyfikowano jeszcze przesłanki utraty wartości). Pod MSSF 9 będziemy widzieli coś pomiędzy. Pojawia się jednak wiele niewiadomych oraz aspektów metodologicznych, które utrudnią analizę.

Kredyt, aby znaleźć się w koszyku 2, musi się relatywnie pogorszyć od momentu udzielenia (np. PD musi wzrosnąć 3-krotnie). Oznacza to, że jeśli bank A miał bardzo zdrowy portfel o niskich wartościach PD na moment udzielenia (np. średnie PD 0,2 proc.), ale portfel ten pogorszył się ze względu na pogorszenie ogólnej koniunktury na rynku (np. do PD 0,8 proc.) to taki bank pokaże w koszyku 2 dużo większe zaangażowanie niż bank B, który miał ryzykowny portfel na moment podzielenia (np. PD 3,0 proc.), a który ze względu na te same zmiany koniunktury pogorszył się w ujęciu procentowym dużo mniej (np. do PD 4 proc.). Niskie wartości PD banku A są dużo bardziej podatne na relatywną zmianę procentową (400 proc.) przez co „sztucznie” mogą wpaść do koszyka 2, chociaż jakość takiego portfela wciąż będzie dobra. Z kolei jakość portfela banku B będzie dużo gorsza, ale relatywnie pogorszy się mniej (33 proc.) przez co wciąż będzie się znajdować w koszyku 1. W skrajnych przypadkach portfel o teoretycznie lepszej jakości może mieć wyższe pokrycie rezerwami niż portfel o gorszej jakości (ze względu na dłuższy horyzont kalkulacji ECL w koszyku 2).

Dodatkowo banki, które stosowały pod MSR 39 krótki okres LIP ucierpią bardziej niż banki, które stosowały LIP bliższy lub równy dwunastu miesiącom. Banki rzadko informowały o stosowanych parametrach LIP, co utrudni oszacowanie wpływu tej konkretnej zmiany.

Następną kwestią jest to, że banki mogą wykorzystać okazję do „wyczyszczenia” swoich modeli impairmentowych. Wiedząc, że nadchodzi zmiana standardu miały mniejszą motywację, aby udoskonalać swoje modele pod MSR 39. Ewentualne zmiany odpisów pod MSSF 9 mogą wynikać nie z pogorszenia jakości portfela, ale właśnie z faktu, że poprzedni model powodował ich niedoszacowanie. Banki mogły również czekać z zawiązaniem różnego typu odpisów, które powinny być zawiązane wcześniej, aby móc tłumaczyć, że zmiana jest spowodowana nowym standardem i kwestiami metodologicznymi, a nie negatywnymi zdarzeniami.

Kolejną implikację powoduje kategoria POCI (chociaż z dotychczas publikowanych informacji wynika, że portfele POCI są mało znaczące w porównaniu do całości kredytów). Jeżeli bank rósł poprzez przejęcia i przejmował portfele innych banków to będzie zapewne pokazywał więcej kredytów tej kategorii. Kredyt, który został nabyty z rozpoznaną przesłanką utraty wartości będzie zawsze prezentowany w kategorii POCI nawet jeśli się uzdrowi. POCI zaburza pogląd na jakość portfela kredytowego, ponieważ miesza kredyty obecnie zdrowe z niepracującymi.

Na koniec warto dodać, że nowy MSSF 9 pozostawia sporą dowolność w wielu kwestiach np. zdefiniowania relatywnego pogorszenia ryzyka kredytowego i klasyfikacji do koszyka 2, czy sposobu kalkulacji parametrów ryzyka kredytowego. Metodologie banków mogą od siebie znacząco odbiegać, co powoduje, że klasyfikacja do koszyków może się bardzo różnić i wielkości odpisów tak samo. Praktyka rynkowa dopiero się tworzy i może zająć kilka lat, aby na rynku pojawiło się w miarę zunifikowane podejście (np. wyznaczone dokładniejszymi rekomendacjami KNF).

Większość banków opublikowała już raporty za pierwszy kwartał 2018 roku wg MSSF 9 i noty kredytowe prezentacyjnie bardzo się między sobą różnią. Niektóre banki pokazują podział portfela na koszyki zarówno dla wartości bilansowej brutto kredytów jak i dla odpisów, a niektóre pokazują jedynie odpis w takim podziale. Ponieważ banki powinny również pokazywać portfel w podziale na segmenty (np. korporacyjny, detaliczny, hipoteki) to preferowanym jest, aby również segmenty dzielić na koszyki, ale niestety nie jest to regułą. Warto jest zagłębić się w ujawnienia w sprawozdaniach finansowych dotyczące implementacji MSSF 9, aby dowiedzieć się jak konkretny bank podchodzi do alokacji do koszyków i wyznaczania parametrów portfelowych.

Wpływ na kapitały własne

Wzrost odpisów oraz zmiany klasyfikacyjne, a także spowodowane nimi zmiany w podatku odroczonym wpłyną bezpośrednio na bilans i na kapitały własne. Już teraz banki muszą spełnić restrykcyjne wymogi kapitałowe, a zmiany spowodowane MSSF 9 nie poprawią ich sytuacji.

Parlament Europejski wprowadza możliwość zastosowania rozwiązania przejściowego, które ma złagodzić wpływ wprowadzenia MSSF 9 na fundusze własne. Zgodnie z tym rozwiązaniem banki mogą powiększać kapitał podstawowy, dodając do niego z powrotem część wartości odpisów związaną z wdrożeniem nowego modelu utraty wartości (można dodać z powrotem tylko część dotyczącą odpisów, zmiany spowodowane klasyfikacją mają wpływ jednorazowy) w okresie maksymalnie 5 lat od 1 stycznia 2018 roku, przy czym współczynnik korygujący będzie malał do zera z okresu na okres. Poniżej prezentujemy zestawienie pokazujące wpływ MSSF 9 na odpisy kredytowe i kapitały własne wybranych banków.

Przygotował Wojciech Bartosik, analityk Michael/Ström Dom Maklerski